This site offers materials from Bende, Katavi Region, Tanzania
IRC & LingDy 2 ILCAA, Tokyo University of Foreign Studies

Unit 13	Suula jye ekumi ne etatu
Bhwenga / Harusi
Ukale kukabheele kusila ndoa. Ndoa syajisa noonwe muleeli liima lya bhuhulu. Bhabhende bhaa kale bhakabheele bhaatoola bhusila ndoa. Kwanza akabheele ghaahensa mukeema ni sye ghwa bhaana. Ghaaja ghaakasahula no mufyala mukeema. Kubha bhaahulikana, kundi ghaakamulomba mwanaaje kubhala kooku nampatako muka mwana, twahulikana no nsansi. Ghulya mulughalugha na agho ghaabhuuka ghaaja ghaakasahula no ghulya muhala bhunkononkono. Bhaalihulika. Kubha bhaahulikana, kundi bhaatuma mukombe, ghaaja mukatembusya, ghaafunilwa “makomo.” Makomo ni bhwasi bhobhakooputaghula. Kile ekomo lilina maana jyaje. Kobhe teeti; makomo abhili, mbusi ibhili, limwi iitebha lya mafuta, limwi ngooho, ghandi kalungo, kasendamila-nsingi, na ghandi nsabholubhona na ghandi mengi. Kubha bhaahulikana, kundi bhaafela nsabho. Ila nyinambele bhakoosumbula bhaaghambika. Mukughambika bhakoohensa mwenda ghwa aswe no bhukasi bhwa aswe. Kundi bhaahaghalala hamusigho. Ghoogho muhala bhaamughambika iikete lya bhukasi mwikosi, no mwenda bhaamufimbila kumutwe. Kundi bhaafula milenga, bhanapighaho no musindo. Kundi bhaajingila munyumba. Kundiilo bhaaja kukwa ao kufumye nsabho. Kubha bhaahwa kufumye nsabho jyonse jyobhaafunilwanga, kundiilo bhaaja kupanga mipango jya bhwenga. Kubha lyafika iifuku lya bhwenga bhakookomenkana sinyamughana bhaa kumukeema. Bhaaja kupanga mipango jya bhwenga no kukomenkanyia fyombo fyakuja nafyo mukatoolwa fya kumulonka. Mutoosi na agho aloojisa naabha kumwabho; bhakulu bhaaje, bhatoobhaaje, bheehwabhaaje na bhandie bhahelekesi. Bhaafika haahali, bhaapokeelwa, bhaajikala, bhaahebhwa fyakulya, bhaalya. Kubha bhaakwisyo kulya, kundi bhaateleka fitebhe haluhya heehi no musigho. Kundi bhaajikalila mutoosi no mutoolwa. Kundi bhaghoosi bhakulu bhaaja kulaghila fyobhalookaja bhakeele kooko kobhajiile mukasumbula lugho lwabho. Kubha bhaahwa, kundi bhaabhuuka bhalilombosya. Haaho tayali bhwenga bhwanasapa. Nyimbo tupundu twingi. Bhalooja bhajiile munsila, bhaaja bhaahaghalala. Kumufaano hamonga, hamaghanaabhili no mundi mwingi. Kila hobhaahaghalala mukufumaho, mpaka bhaafumya mahela, kundi bhaaja. Tyaje, kukughubhaha kusamba munsila kuja bhaahaghalala, bhakoofumya mahela ghaa jumula mpaka kulugho. Kubha bhaafika halugho, bhakoomuheeka mutoolwa kumwi no sinsindi. Bhaaja bhaheekile mpaka munyumba. Kubha bhaajingila munyumba, kundi bhaapigha musindo, na kagoma kalukali kaahuulwa. Kundi bhaaja kuhuule ngoma jya nkosokoso. Bhakeema bhaaja kukina, ne nyimbo bhalikwimba; Twaponesya kabhundi muntumba, maajo poneepone. Ooghwe nsofu jyakulae jyakasonga lupembe, jise mwilolele bhabhaama nae. Kamuke ekololyane, bhaamaajoe, kakunsyela. Bhalookina jyejo ngoma ne sindiho bhaaghungilisya. Keju kengele. Mulaabho na agho bhaafumya bhwenga hanse. Bhaaja kulaghila na agho bhobhalookabha bhalikwila kulugho lwabho.
Hapo zamani kulikuwa hakuna ndoa. Ndoa zimekuja hivi karibuni baada ya kupata uhuru. Wabende wa zamani walikuwa wanaoa bila ndoa. Kwanza aliyekuwa anatafuta mwanamke ni baba wa mtoto. Anakwenda kuzumgumza na mzazi wa mwanamke. Kama wakisikilizana, anakwenda kumwambia mtoto wake kwamba huku nimepata mke, tumesikilizana na wazazi wake. Yule kijana naye anaondoka kwenda kuzungumza na yule msichana ana kwa ana. Wanasikilizana. Kama wakisikilizana, wanatuma mshenga anakwenda kuulizia, anapangiwa “makomo.” “Makomo” ni majani wanayokatakata. Kila kipande cha jani kina maana yake. Kwa mfano makomo mawili yanaweza kumaanisha mbuzi wawili, debe moja la mafuta, bunduki moja, nguo “kalungo,” nguo “kasendamila-nsingi,” mali taslimu na mengine mengi. Kama wakisikilizana, wanapeleka mahari. Ila kwanza wanaanza kuvisha (ushanga na nguo kichwani na begani). Kwa kuvisha wanatafuta nguo nyeupe na ushanga mweupe. Halafu wanasimama mlangoni. Wanamvisha huyo msichana mkufu wa ushanga shingoni na wanamfunika nguo kichwani. Halafu wanapiga vigelegele. Wanakanyaga hapo mlangoni kwa kishindo. Halafu wanaingia ndani. Sasa wanaanza kuposa au kutoa mahari. Kama wakimaliza kutoa mahari yote waliyopangiwa, ndipo sasa wanaanza kupanga mpango wa harusi. Siku ya harusi ikifika, ndugu wa mwanamke wanakusanyika. Wanaanza kupanga mipango ya harusi, na kukusanya vyombo vya kwenda navyo kuolewa. Mwoaji naye anakuja na wa kwao; kaka zake, wadogo zake, dada zake na wengine wasindikizaji. Wakifika wanapokelewa, wanakaa wanapewa vyakula na wanakula. Wakishamaliza kula wanatenga viti uwanjani karibu na mlango. Halafu wanakaa mwoaji na mwolewaji. Wakubwa wanaanza kuwausia watakavyokwenda kufanya huko wanakokwenda kwwenye mji wao. Wakimaliza wanaondoka kwa kutangulizana. Hiyo ndiyo harusi. Wanaimba nyimbo na vigelegele kwa wingi. Wanakwenda huku wakisimama njiani. Kwa mfano mtoni, njiapanda na sehemu nyingine nyingi. Kila wanaposimama hutoa hela, halafu wanaendelea na safari. Kama hawatoi hela hawatoki hapo. Kwa kuogopa usumbufu wa kusimama njiani hutoa hela ya jumla mpaka nyumbani. Wakifika nyumbani humbeba mwolewaji (bi. harusi) pamoja na msindikizaji wa bi. harusi. Wanakwenda wamembeba mpaka nyumbani. Kama wakiingia ndani, wanapiga mshindo na ngoma ndogo ya kuita watu. Halafu wanaanza kupiga ngoma ya “nsokosoko.” Wanawake wanaanza kucheza na kuimba nyimbo. Tumeingiza komba ndogo mwenye shimo la mti. Mama hatoki tena. Jamani tembo amekua, ametoa pembe ndefu. Njoo mjionee, akina mama. Mke wa kaka, kina mama, wa kunisagia. Watacheza ngoma hiyo na nyingine. Wanacheza usiku kucha. Asubuhi nao wanatoa harusi nje, wanaanza kuwausia maharusi watakavyokuwa wanafanya nyumbani kwao.
Bhwenga / Harusi
Maghambo mahya /Msamiati
-a aswe -eupe bhuhulu uhuru bhukononkono ana kwa ana bhwenga harusi -fula milenga / tupundu -piga vigelegele -ghambika -visha ushanga au nguo kichwani na begani -ghubhaha -ogopa -ghungilisya -ongeza -heeka -beba iikete lya bhukasi mkufu wa ushanga iitebha lya mafuta debe la mafuta -ilolela -jionea -ilombosya -tangulizana kabhundi komba kagoma kalukali ngoma ya kukusanya watu kalungo nguo inayofungwa baada ya kuzaa mtoto kasendamila-nsingi nguo inayotumiwa wakati wa kuzaa mtoto keju kengele usiku kucha -kula -kua -kwa -posa -laghila -usia ushauri wa maisha liima kipindi -lonka -pa zawadi za kwenda nazo kuolewa lupembe, mpembe jino la tembo, meno ya tembo maghanaabhili njiapanda makomo idadi ya fedha, gharama ya harusi musigho mlango nkosokoso aina ya ngoma ya kupiga makofi nsabholubhona mali taslimu nsansi wazazi wa wanaooa na wanaoolewa ntumba shimo la mti -ponesya -ingiza -samba -sumbuka sinsindi msindikizaji wa bi. harusi sinyamughana ndugu -songa -ota, -chapua -syela / -sela -sagia -teleka -panga, -tenga
Nsoko / Sokwe-mtu   Liibhugha / Mrarusanda Nsofu / Tembo Tutwitwi / Jiwe-mkunguru
Masiina ghaa manywele kuKabhende /Majina ya wanyama wa Kabhende
iibhalabhala kanu-mondo ngili ngiri iibhinga mbwa-mwitu ngufu kiboko iijanda tumbili, ngedere nguje nyani iikala nguchiro ngulubhe nguruwe-pori iitana fisi ngwe chui kakinda mbuzi-mawe nimba pofu kakisi kongoni nkima kima kalulu sungura nkonsi konzi kambulunga digidigi mwekundu nkolongo korongo kamung’anya komba nkonda fisi-maji kape digidigi mweusi nkumpa kuro kafuupe popo nsensi ndezi kasya nsya nsimba simba katyentye kitwitwi nsobhe nzobe katwitwi jiwe-mkunguru nsofu tembo libhugha mrarusanda nsoko sokwe-mtu likijanga fungo nsuuja mbawala limbwe mbweha nswala swala linkakakubhona kakakuona ntandala tandala mbeegha pundamilia ntwigha twiga mbogho nyati nungwa nungunungu monge nyamera nyagha mhanga mpalapala palahala sibhuli nyegere mpimbi pimbi simbulwi kimburu
Bhwenga / Harusi
Copyright 2016 (c) Yuko ABE, All rights reserved.