Unit 13 |
Suula jye ekumi ne etatu |
|
Bhwenga / Harusi |
|
Ukale kukabheele kusila ndoa. Ndoa syajisa noonwe muleeli liima lya
bhuhulu. Bhabhende bhaa kale bhakabheele bhaatoola bhusila ndoa.
Kwanza akabheele ghaahensa mukeema ni sye ghwa bhaana.
Ghaaja ghaakasahula no mufyala mukeema. Kubha bhaahulikana, kundi
ghaakamulomba mwanaaje kubhala kooku nampatako muka mwana, twahulikana
no nsansi. Ghulya mulughalugha na agho ghaabhuuka ghaaja ghaakasahula no
ghulya muhala bhunkononkono. Bhaalihulika. Kubha bhaahulikana, kundi
bhaatuma mukombe, ghaaja mukatembusya, ghaafunilwa “makomo.”
Makomo ni bhwasi bhobhakooputaghula. Kile ekomo lilina maana
jyaje. Kobhe teeti; makomo abhili, mbusi ibhili, limwi iitebha lya
mafuta, limwi ngooho, ghandi kalungo, kasendamila-nsingi, na ghandi
nsabholubhona na ghandi mengi. Kubha bhaahulikana, kundi bhaafela
nsabho. Ila nyinambele bhakoosumbula bhaaghambika. Mukughambika
bhakoohensa mwenda ghwa aswe no bhukasi bhwa aswe. Kundi bhaahaghalala
hamusigho. Ghoogho muhala bhaamughambika iikete lya bhukasi mwikosi, no
mwenda bhaamufimbila kumutwe. Kundi bhaafula milenga, bhanapighaho no
musindo. Kundi bhaajingila munyumba. Kundiilo bhaaja kukwa ao kufumye
nsabho. Kubha bhaahwa kufumye nsabho jyonse jyobhaafunilwanga, kundiilo
bhaaja kupanga mipango jya bhwenga.
Kubha lyafika iifuku lya bhwenga bhakookomenkana
sinyamughana bhaa kumukeema. Bhaaja kupanga mipango jya bhwenga no
kukomenkanyia fyombo fyakuja nafyo mukatoolwa fya kumulonka.
Mutoosi na agho aloojisa naabha kumwabho; bhakulu bhaaje,
bhatoobhaaje, bheehwabhaaje na bhandie bhahelekesi. Bhaafika haahali,
bhaapokeelwa, bhaajikala, bhaahebhwa fyakulya, bhaalya. Kubha bhaakwisyo
kulya, kundi bhaateleka fitebhe haluhya heehi no musigho. Kundi
bhaajikalila mutoosi no mutoolwa. Kundi bhaghoosi bhakulu bhaaja
kulaghila fyobhalookaja bhakeele kooko kobhajiile mukasumbula lugho
lwabho. Kubha bhaahwa, kundi bhaabhuuka bhalilombosya. Haaho tayali
bhwenga bhwanasapa. Nyimbo tupundu twingi.
Bhalooja bhajiile munsila, bhaaja bhaahaghalala. Kumufaano
hamonga, hamaghanaabhili no mundi mwingi. Kila hobhaahaghalala
mukufumaho, mpaka bhaafumya mahela, kundi bhaaja. Tyaje, kukughubhaha
kusamba munsila kuja bhaahaghalala, bhakoofumya mahela ghaa jumula mpaka
kulugho. Kubha bhaafika halugho, bhakoomuheeka mutoolwa kumwi no
sinsindi. Bhaaja bhaheekile mpaka munyumba. Kubha bhaajingila munyumba,
kundi bhaapigha musindo, na kagoma kalukali kaahuulwa. Kundi bhaaja
kuhuule ngoma jya nkosokoso. Bhakeema bhaaja kukina, ne nyimbo
bhalikwimba;
Twaponesya kabhundi muntumba, maajo poneepone.
Ooghwe nsofu jyakulae jyakasonga lupembe, jise mwilolele bhabhaama nae.
Kamuke ekololyane, bhaamaajoe, kakunsyela.
Bhalookina jyejo ngoma ne sindiho bhaaghungilisya. Keju
kengele. Mulaabho na agho bhaafumya bhwenga hanse. Bhaaja kulaghila na
agho bhobhalookabha bhalikwila kulugho lwabho.
|
|
Hapo zamani
kulikuwa hakuna ndoa. Ndoa zimekuja hivi karibuni baada ya kupata uhuru.
Wabende wa zamani walikuwa wanaoa bila ndoa.
Kwanza aliyekuwa anatafuta mwanamke ni baba wa mtoto.
Anakwenda kuzumgumza na mzazi wa mwanamke. Kama wakisikilizana,
anakwenda kumwambia mtoto wake kwamba huku nimepata mke, tumesikilizana
na wazazi wake. Yule kijana naye anaondoka kwenda kuzungumza na yule
msichana ana kwa ana. Wanasikilizana. Kama wakisikilizana, wanatuma
mshenga anakwenda kuulizia, anapangiwa “makomo.”
“Makomo” ni majani wanayokatakata. Kila kipande cha
jani kina maana yake. Kwa mfano makomo mawili yanaweza kumaanisha mbuzi
wawili, debe moja la mafuta, bunduki moja, nguo “kalungo,” nguo
“kasendamila-nsingi,” mali taslimu na mengine mengi. Kama
wakisikilizana, wanapeleka mahari. Ila kwanza wanaanza kuvisha (ushanga
na nguo kichwani na begani). Kwa kuvisha wanatafuta nguo nyeupe na
ushanga mweupe. Halafu wanasimama mlangoni. Wanamvisha huyo msichana
mkufu wa ushanga shingoni na wanamfunika nguo kichwani. Halafu wanapiga
vigelegele. Wanakanyaga hapo mlangoni kwa kishindo. Halafu wanaingia
ndani. Sasa wanaanza kuposa au kutoa mahari. Kama wakimaliza kutoa
mahari yote waliyopangiwa, ndipo sasa wanaanza kupanga mpango wa harusi.
Siku ya harusi ikifika, ndugu wa mwanamke
wanakusanyika. Wanaanza kupanga mipango ya harusi, na kukusanya vyombo
vya kwenda navyo kuolewa.
Mwoaji naye anakuja na wa kwao; kaka zake, wadogo
zake, dada zake na wengine wasindikizaji. Wakifika wanapokelewa, wanakaa
wanapewa vyakula na wanakula. Wakishamaliza kula wanatenga viti
uwanjani karibu na mlango. Halafu wanakaa mwoaji na mwolewaji. Wakubwa
wanaanza kuwausia watakavyokwenda kufanya huko wanakokwenda kwwenye mji
wao. Wakimaliza wanaondoka kwa kutangulizana. Hiyo ndiyo harusi.
Wanaimba nyimbo na vigelegele kwa wingi.
Wanakwenda huku wakisimama njiani. Kwa mfano mtoni,
njiapanda na sehemu nyingine nyingi. Kila wanaposimama hutoa hela,
halafu wanaendelea na safari. Kama hawatoi hela hawatoki hapo. Kwa
kuogopa usumbufu wa kusimama njiani hutoa hela ya jumla mpaka nyumbani.
Wakifika nyumbani humbeba mwolewaji (bi. harusi) pamoja na msindikizaji
wa bi. harusi. Wanakwenda wamembeba mpaka nyumbani. Kama wakiingia
ndani, wanapiga mshindo na ngoma ndogo ya kuita watu. Halafu wanaanza
kupiga ngoma ya “nsokosoko.” Wanawake wanaanza kucheza na kuimba nyimbo.
Tumeingiza komba ndogo mwenye shimo la mti. Mama hatoki tena.
Jamani tembo amekua, ametoa pembe ndefu. Njoo mjionee, akina mama.
Mke wa kaka, kina mama, wa kunisagia.
Watacheza ngoma hiyo na nyingine. Wanacheza usiku kucha. Asubuhi nao wanatoa
harusi nje, wanaanza kuwausia maharusi watakavyokuwa wanafanya nyumbani
kwao. |
Bhwenga / Harusi
|
|
Maghambo mahya /Msamiati
|
-a aswe |
-eupe |
bhuhulu |
uhuru |
bhukononkono |
ana kwa ana |
bhwenga |
harusi |
-fula milenga / tupundu |
-piga vigelegele |
-ghambika |
-visha ushanga au nguo kichwani na begani |
-ghubhaha |
-ogopa |
-ghungilisya |
-ongeza |
-heeka |
-beba |
iikete lya bhukasi |
mkufu wa ushanga |
iitebha lya mafuta |
debe la mafuta |
-ilolela |
-jionea |
-ilombosya |
-tangulizana |
kabhundi |
komba |
kagoma kalukali |
ngoma ya kukusanya watu |
kalungo |
nguo inayofungwa baada ya kuzaa mtoto |
kasendamila-nsingi |
nguo inayotumiwa wakati wa kuzaa mtoto |
keju kengele |
usiku kucha |
-kula |
-kua |
-kwa |
-posa |
-laghila |
-usia ushauri wa maisha |
liima |
kipindi |
-lonka |
-pa zawadi za kwenda nazo kuolewa |
lupembe, mpembe |
jino la tembo, meno ya tembo |
maghanaabhili |
njiapanda |
makomo |
idadi ya fedha, gharama ya harusi |
musigho |
mlango |
nkosokoso |
aina ya ngoma ya kupiga makofi |
nsabholubhona |
mali taslimu |
nsansi |
wazazi wa wanaooa na wanaoolewa |
ntumba |
shimo la mti |
-ponesya |
-ingiza |
-samba |
-sumbuka |
sinsindi |
msindikizaji wa bi. harusi |
sinyamughana |
ndugu |
-songa |
-ota, -chapua |
-syela / -sela |
-sagia |
-teleka |
-panga, -tenga |
|
|
Nsoko / Sokwe-mtu
|
Liibhugha / Mrarusanda
|
Nsofu / Tembo
|
Tutwitwi / Jiwe-mkunguru
|
|
|
Masiina ghaa manywele kuKabhende /Majina ya wanyama wa Kabhende
|
iibhalabhala |
kanu-mondo |
ngili |
ngiri |
iibhinga |
mbwa-mwitu |
ngufu |
kiboko |
iijanda |
tumbili, ngedere |
nguje |
nyani |
iikala |
nguchiro |
ngulubhe |
nguruwe-pori |
iitana |
fisi |
ngwe |
chui |
kakinda |
mbuzi-mawe |
nimba |
pofu |
kakisi |
kongoni |
nkima |
kima |
kalulu |
sungura |
nkonsi |
konzi |
kambulunga |
digidigi mwekundu |
nkolongo |
korongo |
kamung’anya |
komba |
nkonda |
fisi-maji |
kape |
digidigi mweusi |
nkumpa |
kuro |
kafuupe |
popo |
nsensi |
ndezi |
kasya |
nsya |
nsimba |
simba |
katyentye |
kitwitwi |
nsobhe |
nzobe |
katwitwi |
jiwe-mkunguru |
nsofu |
tembo |
libhugha |
mrarusanda |
nsoko |
sokwe-mtu |
likijanga |
fungo |
nsuuja |
mbawala |
limbwe |
mbweha |
nswala |
swala |
linkakakubhona |
kakakuona |
ntandala |
tandala |
mbeegha |
pundamilia |
ntwigha |
twiga |
mbogho |
nyati |
nungwa |
nungunungu |
monge |
nyamera |
nyagha |
mhanga |
mpalapala |
palahala |
sibhuli |
nyegere |
mpimbi |
pimbi |
simbulwi |
kimburu |
|
|
Bhwenga / Harusi
|
|
Copyright 2016 (c) Yuko ABE, All rights reserved. |