This site offers materials from Bende, Katavi Region, Tanzania
 IRC & LingDy 2
ILCAA, Tokyo University of Foreign Studies

Home Introduction Tusahule Sibhende
Dictionary

Unit 13  Suula jye ekumi ne etatu

Bhwenga / Harusi


Ukale kukabheele kusila ndoa. Ndoa syajisa noonwe muleeli liima lya bhuhulu. Bhabhende bhaa kale bhakabheele bhaatoola bhusila ndoa.

Kwanza akabheele ghaahensa mukeema ni sye ghwa bhaana. Ghaaja ghaakasahula no mufyala mukeema. Kubha bhaahulikana, kundi ghaakamulomba mwanaaje kubhala kooku nampatako muka mwana, twahulikana no nsansi. Ghulya mulughalugha na agho ghaabhuuka ghaaja ghaakasahula no ghulya muhala bhunkononkono. Bhaalihulika. Kubha bhaahulikana, kundi bhaatuma mukombe, ghaaja mukatembusya, ghaafunilwa “makomo.”

Makomo ni bhwasi bhobhakooputaghula. Kile ekomo lilina maana jyaje. Kobhe teeti; makomo abhili, mbusi ibhili, limwi iitebha lya mafuta, limwi ngooho, ghandi kalungo, kasendamila-nsingi, na ghandi nsabholubhona na ghandi mengi. Kubha bhaahulikana, kundi bhaafela nsabho. Ila nyinambele bhakoosumbula bhaaghambika. Mukughambika bhakoohensa mwenda ghwa aswe no bhukasi bhwa aswe. Kundi bhaahaghalala hamusigho. Ghoogho muhala bhaamughambika iikete lya bhukasi mwikosi, no mwenda bhaamufimbila kumutwe. Kundi bhaafula milenga, bhanapighaho no musindo. Kundi bhaajingila munyumba. Kundiilo bhaaja kukwa ao kufumye nsabho. Kubha bhaahwa kufumye nsabho jyonse jyobhaafunilwanga, kundiilo bhaaja kupanga mipango jya bhwenga.

Kubha lyafika iifuku lya bhwenga bhakookomenkana sinyamughana bhaa kumukeema. Bhaaja kupanga mipango jya bhwenga no kukomenkanyia fyombo fyakuja nafyo mukatoolwa fya kumulonka.

Mutoosi na agho aloojisa naabha kumwabho; bhakulu bhaaje, bhatoobhaaje, bheehwabhaaje na bhandie bhahelekesi. Bhaafika haahali, bhaapokeelwa, bhaajikala, bhaahebhwa fyakulya, bhaalya. Kubha bhaakwisyo kulya, kundi bhaateleka fitebhe haluhya heehi no musigho. Kundi bhaajikalila mutoosi no mutoolwa. Kundi bhaghoosi bhakulu bhaaja kulaghila fyobhalookaja bhakeele kooko kobhajiile mukasumbula lugho lwabho. Kubha bhaahwa, kundi bhaabhuuka bhalilombosya. Haaho tayali bhwenga bhwanasapa. Nyimbo tupundu twingi.

Bhalooja bhajiile munsila, bhaaja bhaahaghalala. Kumufaano hamonga, hamaghanaabhili no mundi mwingi. Kila hobhaahaghalala mukufumaho, mpaka bhaafumya mahela, kundi bhaaja. Tyaje, kukughubhaha kusamba munsila kuja bhaahaghalala, bhakoofumya mahela ghaa jumula mpaka kulugho. Kubha bhaafika halugho, bhakoomuheeka mutoolwa kumwi no sinsindi. Bhaaja bhaheekile mpaka munyumba. Kubha bhaajingila munyumba, kundi bhaapigha musindo, na kagoma kalukali kaahuulwa. Kundi bhaaja kuhuule ngoma jya nkosokoso. Bhakeema bhaaja kukina, ne nyimbo bhalikwimba;

Twaponesya kabhundi muntumba, maajo poneepone.
Ooghwe nsofu jyakulae jyakasonga lupembe, jise mwilolele bhabhaama nae.
Kamuke ekololyane, bhaamaajoe, kakunsyela.


Bhalookina jyejo ngoma ne sindiho bhaaghungilisya. Keju kengele. Mulaabho na agho bhaafumya bhwenga hanse. Bhaaja kulaghila na agho bhobhalookabha bhalikwila kulugho lwabho.



Hapo zamani kulikuwa hakuna ndoa. Ndoa zimekuja hivi karibuni baada ya kupata uhuru. Wabende wa zamani walikuwa wanaoa bila ndoa.
Kwanza aliyekuwa anatafuta mwanamke ni baba wa mtoto. Anakwenda kuzumgumza na mzazi wa mwanamke. Kama wakisikilizana, anakwenda kumwambia mtoto wake kwamba huku nimepata mke, tumesikilizana na wazazi wake. Yule kijana naye anaondoka kwenda kuzungumza na yule msichana ana kwa ana. Wanasikilizana. Kama wakisikilizana, wanatuma mshenga anakwenda kuulizia, anapangiwa “makomo.”
“Makomo” ni majani wanayokatakata. Kila kipande cha jani kina maana yake. Kwa mfano makomo mawili yanaweza kumaanisha mbuzi wawili, debe moja la mafuta, bunduki moja, nguo “kalungo,” nguo “kasendamila-nsingi,” mali taslimu na mengine mengi. Kama wakisikilizana, wanapeleka mahari. Ila kwanza wanaanza kuvisha (ushanga na nguo kichwani na begani). Kwa kuvisha wanatafuta nguo nyeupe na ushanga mweupe. Halafu wanasimama mlangoni. Wanamvisha huyo msichana mkufu wa ushanga shingoni na wanamfunika nguo kichwani. Halafu wanapiga vigelegele. Wanakanyaga hapo mlangoni kwa kishindo. Halafu wanaingia ndani. Sasa wanaanza kuposa au kutoa mahari. Kama wakimaliza kutoa mahari yote waliyopangiwa, ndipo sasa wanaanza kupanga mpango wa harusi.
Siku ya harusi ikifika, ndugu wa mwanamke wanakusanyika. Wanaanza kupanga mipango ya harusi, na kukusanya vyombo vya kwenda navyo kuolewa.
Mwoaji naye anakuja na wa kwao; kaka zake, wadogo zake, dada zake na wengine wasindikizaji. Wakifika wanapokelewa, wanakaa wanapewa vyakula na wanakula. Wakishamaliza kula wanatenga viti uwanjani karibu na mlango. Halafu wanakaa mwoaji na mwolewaji. Wakubwa wanaanza kuwausia watakavyokwenda kufanya huko wanakokwenda kwwenye mji wao. Wakimaliza wanaondoka kwa kutangulizana. Hiyo ndiyo harusi. Wanaimba nyimbo na vigelegele kwa wingi.
Wanakwenda huku wakisimama njiani. Kwa mfano mtoni, njiapanda na sehemu nyingine nyingi. Kila wanaposimama hutoa hela, halafu wanaendelea na safari. Kama hawatoi hela hawatoki hapo. Kwa kuogopa usumbufu wa kusimama njiani hutoa hela ya jumla mpaka nyumbani. Wakifika nyumbani humbeba mwolewaji (bi. harusi) pamoja na msindikizaji wa bi. harusi. Wanakwenda wamembeba mpaka nyumbani. Kama wakiingia ndani, wanapiga mshindo na ngoma ndogo ya kuita watu. Halafu wanaanza kupiga ngoma ya “nsokosoko.” Wanawake wanaanza kucheza na kuimba nyimbo.
Tumeingiza komba ndogo mwenye shimo la mti. Mama hatoki tena.
Jamani tembo amekua, ametoa pembe ndefu. Njoo mjionee, akina mama.
Mke wa kaka, kina mama, wa kunisagia.
Watacheza ngoma hiyo na nyingine. Wanacheza usiku kucha. Asubuhi nao wanatoa harusi nje, wanaanza kuwausia maharusi watakavyokuwa wanafanya nyumbani kwao.

Bhwenga / Harusi



Maghambo mahya /Msamiati

-a aswe -eupe
bhuhulu uhuru
bhukononkono ana kwa ana
bhwenga harusi
-fula milenga / tupundu -piga vigelegele
-ghambika -visha ushanga au nguo kichwani na begani
-ghubhaha -ogopa
-ghungilisya -ongeza
-heeka -beba
iikete lya bhukasi mkufu wa ushanga
iitebha lya mafuta debe la mafuta
-ilolela -jionea
-ilombosya -tangulizana
kabhundi komba
kagoma kalukali ngoma ya kukusanya watu
kalungo nguo inayofungwa baada ya kuzaa mtoto
kasendamila-nsingi nguo inayotumiwa wakati wa kuzaa mtoto
keju kengele usiku kucha
-kula -kua
-kwa -posa
-laghila -usia ushauri wa maisha
liima kipindi
-lonka -pa zawadi za kwenda nazo kuolewa
lupembe, mpembe jino la tembo, meno ya tembo
maghanaabhili njiapanda
makomo idadi ya fedha, gharama ya harusi
musigho mlango
nkosokoso aina ya ngoma ya kupiga makofi
nsabholubhona mali taslimu
nsansi wazazi wa wanaooa na wanaoolewa
ntumba shimo la mti
-ponesya -ingiza
-samba -sumbuka
sinsindi msindikizaji wa bi. harusi
sinyamughana ndugu
-songa -ota, -chapua
-syela / -sela -sagia
-teleka -panga, -tenga
 


Nsoko / Sokwe-mtu
 
Liibhugha / Mrarusanda
Nsofu / Tembo
Tutwitwi / Jiwe-mkunguru
 


Masiina ghaa manywele kuKabhende /Majina ya wanyama wa Kabhende

 
iibhalabhala kanu-mondo ngili ngiri
iibhinga mbwa-mwitu ngufu kiboko
iijanda tumbili, ngedere nguje nyani
iikala nguchiro ngulubhe nguruwe-pori
iitana fisi ngwe chui
kakinda mbuzi-mawe nimba pofu
kakisi kongoni nkima kima
kalulu sungura nkonsi konzi
kambulunga digidigi mwekundu nkolongo korongo
kamung’anya komba nkonda fisi-maji
kape digidigi mweusi nkumpa kuro
kafuupe popo nsensi ndezi
kasya nsya nsimba simba
katyentye kitwitwi nsobhe nzobe
katwitwi jiwe-mkunguru nsofu tembo
libhugha mrarusanda nsoko sokwe-mtu
likijanga fungo nsuuja mbawala
limbwe mbweha nswala swala
linkakakubhona kakakuona ntandala tandala
mbeegha pundamilia ntwigha twiga
mbogho nyati nungwa nungunungu
monge nyamera nyagha mhanga
mpalapala palahala sibhuli nyegere
mpimbi pimbi simbulwi kimburu


Bhwenga / Harusi

Copyright 2016 (c) Yuko ABE, All rights reserved.