Unit 12 |
Suula jye ekumi ne ebhili |
|
Kamughenyi kaa Manywele ghaa muKabhende / Hadithi za Wanyama wa kabende |
|
Umunu mumwetu musihugho sya Kabhende muli manywele mengi nkana. Noonwe
teghe matwi, imilombe. Mwense muhulikiisye. Muli Nsofu, ghwe enywele ekulu.
Mwabha Nsimba, ghwe enywele ekali. Mumanywele ghonse, muli Ngwe, muli Nimba
na ghandi manywele. Ghondootenda haaho heefo, ne nsyahwa ghaagha.
Nsofu ni inywele likoohiighwa ne bhantu. No kubha
ghwalihagha moomo mwisala, sintu sya kwila nyinambele ni kutanda
kulughamba no ghoogho mulambo. Noolina kambi kaa bhwingi kubhili. Kundi
ghwajitubhula sibhambila gho mukujihosya, jisikufunkili. Bhusila kwila
teetyo jyakufunkila. Kundi kubha mwajakufika halugho, homwakafumanga
mukuja mwisala mukuhiigha, bheenoobhe bhakookufisa. Kundi bhaafika
hamwenyu. Bhaabhalemba kubha ti “mwineetu ghaakafwa na Nsofu.” Kundi
bhakoobha bhakufuulanga ne myenda, ughwe ghwakeehaghanga. Jyejeli
myenda, kundi bhaabhaha bhamughana ghoobhe bhaaja kulila. Ikunka, kundi
bhaabhahumbusya. Bhaatwala jilya myenda jyobhe, bhakuleetela koofiseeme.
Kundi bhaakutwala mpaka hamwenyu. Bhalikujimba kalwimbo kaa bhujeghe.
Mukwila teetyo, gho mukukutunduula mukuli ghwa jilya Nsofu,
jyoghwajihaghanga. Kundi hoolookabha ghwakomenkanyia mpija,
bhoolookakaatika bhajeghe, bhakupande bhujeghe bhwa jilya Nsofu. Kundi
haaho ghwanabha mujeghe mwinaabho. Jilya Nsofu, meeno ghaaje
ghwakaghasonsya kubhwami. No onyene ghaakuhako ngooho.
Kuluhande lwa Nsimba jyene, tukoobha tujighubheehe
kujiihagha. Bhukoohela bhojyabha nkali. Kubha nooli mwisala,
noolikuhiigha ghandi manywele mahole. Kundi jyakutipukanyia. Haaho sanga
haabhula bhundi bhufundi, ni kujipigha. Kubha ghwajihagha, ghwajiputa
mutwe ne nsala syaje ne nsabha, kundi ghwakasonsya kubhwami. No onyene
mwami ghaakusonsya sintu syo syonse. Ngwe na agho ni bhoobhoe, kobhe
Nsimba. Ghaagho manywele ghonaahwa kutenda. Gho manywele ghaa mpunda
mwisenga lya Kabhende. Gho kuluhande lwa bhaami na bhajeghe bhaa munu
muKabhende.
Noonwe nanjisa kuluhande lwa manywele mahole. Na agho ghaliho mengi, kubha
nambala ti, ghonsengatende, bhufuku bhunasya. Kentende mase. Hali Mbogho,
jyejo Mbogho bhahiighi bhakoojiitako “Nteleka matako kusifunfwe.”* Bhukoohela
bhojikoobhakilimisya. Ila ni nyama nsogha nkana munkono, kubha noolikujilya.
Kuli Nimba, na agho jilina mibheebhe. Mukujipigha mpaka nooli mujeghe mutangala.
Sanga ghwajipigha, na aghoe ni nyama nsogha mukujilya. Ghaagha ghandi ghaasiibha
gheene ni ghasila mibheebhe. Ila kubha ghwajihagha inywele ekulu lyosinakobhola
kutwala ghwengwa moomo mwisala. Ni kuleka ghwalisilika. Kundi ghwakeeta
bhantu, bhakufunanila kuseeha. Kubha ghwaleka bhusila kusilika, teghwakalisangeho.
Ulookasanga tuho mubhwibhwie. Lyalibhwanga.
Bhahiighi bhaa munu muKabhende bhengi ni Bhabhende.
Bhukoohela uufwe Bhabhende ni mila jyetu. Syakughangalila kumuhiighi ni
kumanya kulegha musagha, kubha naalikubheeta. Leke alole mukulikoleelela
iinywele. Bhusila teetyo tyanalipigha.
Manywele ghakooliibhwa ghalifikaafika. Bhukoohela uufwe
Bhabhende, tuline fihugho fikaafika. Kobhe Mbeegha, Ntwigha, Nkanga ne
Nsuuja. Bhaaghwe tebhakooghalya. Ni ghaa musilo kumwabho.
Bhaaghalabha na agho, tukamukasa ni musilo ghwabho. Na bhandi
bhoobhoe, mpaka fihugho fyonse fya Kabhende fyahwa. Haaha mbwene
nankwisya. Tefinahwa fyonse kubhalangulwa.
* “Nteleka matako kusifunfwe”
Mwindaji anapanda mti wa “Sifunfwe” kwa kufukuzwa na nyati. Yaani, nyati ni mnyama mkali wa kumwinda. |
|
|
Humu nchini mwetu Kabende mna wanyama wengi sana. Sasa sikilizeni niwaambie
wasikilizaji wote. Mna tembo, ndiye mnyama mkubwa. Mna simba, ndiye mnyama
mkali kuliko wanyama wote, mna chui, pofu na wanyama wengine. Nitakayosema
hapa chini, ngoja nimalize haya.
Tembo ni mnyama anayewindwa na watu. Na kama ukimuua
humo porini, kitu cha kwanza cha kufanya ni kupanda juu ya huo mzoga.
Uwe na kisu cha makali pande zote mbili. Halafu ulitoboe tumbo lake kwa
kutoa hewa ya mzoga wake. Unafanya hivi ili kuipoozesha, isikufuate
mwilini. Bila kufanya hivi itakudhuru. Halafu kama mkikaribia kufika
nyumbani, wenzio wanakuficha. Halafu wanafika kwenu. Wanawadanganya
watu kuwa mwenzetu ameuliwa na tembo. Wakati huo wewe uliyeua wanakuwa
wameshakuvua nguo. Halafu wanawapa zile nguo ndugu zako, wanaanza kulia.
Halafu wanawanyamazisha. Wanachukua zile nguo zako wanakuletea huko
ulikojificha. Halafu wanakuchukua mpaka kwenu. Wanaimba kawimbo ka
“bhujeghe” (uwindaji). Kwa kufanya hivyo ndiyo wanakutoa kile kivuli cha
yule tembo uliyeua. Halafu utakapokuwa umekusanya fedha ndipo
utakapowaalika wawindaji, wakutengenezee “bhujeghe” wa yule tembo. Hapo
ndipo unakuwa mwindaji mwenzao. Meno yake yule tembo unayapeleka kwa
mtemi. Kisha mtemi anakupa bunduki.
Kwa upande wa simba, tunakuwa tunaogopa kumuua. Kwa
kuwa ni mkali. Kama ukiwa porini unawinda wanyama wengine wapole halafu
anakushtukiza. Hapo ujue hakuna ufundi mwingine. Ni kumpiga. Kama
ukimuua unamkata kichwa, kucha na ngozi yake, kisha unapeleka kwa mtemi.
Na yeye mtemi anakupa kitu chochote. Chui naye ni hivyo hivyo kama
simba. Hao wanyama ambao nimemaliza kuwazungumzia ndiyo wanyama wa
porini wenye sifa katika Kabende. Ndiyo wanyama kwa upande wa watemi na
wawindaji wa humu Kabende.
Sasa nakuja kwa upande wa wanyama wapole. Nao wapo
wengi kama nikiwataja wote nitatumia usiku kucha. Niseme wachache. Pana
nyati, huyo nyati wawindaji wanamuita “Tenga matako kwenye sifunfwe,”
kwa kuwa anawakimbiza. Ni mnyama mzuri sana ila ana uchungu ukimla.
Kuna pofu, naye ana mapepo. Ili kumpiga inabidi uwe mwindaji mwenye
madawa sana. Naye ni mnyama mzuri kumla. Hawa wanyama wengine waliobaki
wenyewe hawana mapepo, ila kama ukimuua mnyama mkubwa usiyeweza kumbeba
peke yako humo porini inabidi uache umemzindika. Halafu ukaite watu waje
wakusaidie kumbeba. Kama ukiacha bila kumzindika ukirudi huwezi kumkuta
hapo. Utakuta mburuzo tu. Ameshaliwa.
Wawindaji wa humu Kabende wengi ni Wabende. Sisi
Wabende tuna desturi zetu. Kitu cha kuzingatia kwa mwindaji ni kujua
kukwepa upepo wakati anamnyemelea mnyama ili apate kumsogelea. Bila
hivyo huwezi kumpiga.
Wanyama wanaoliwa inategemea na sehemu. Kwa kuwa sisi
Wabende tunatoka sehemu (nchi) mbalimbali, hivyo wanyama kama
pundamilia, twiga, kanga na mbawala hawaliwi na Wagwe (Watu wa Bugwe:
Kabende-Kaskazini). Ni mwiko kwao.
Wagalaba (Watu wa Bugalaba) nao kula chura ndiyo mwiko
wao. Na wengine hivyo hivyo, mpaka nchi zote za Kabende ziishe. Hapa
naona nimemaliza. Haviwezi kuisha vyote kusemwa. |
Bbhahiighi / Wawindaji
|
|
Maghambo mahya /Msamiati
|
-bheeta |
-nyemelea |
bhufundi |
ujuzi |
fikaafika |
sehemu mbalimbali |
-funkila |
-leta mkosi, -zuru |
-fuula |
-vua |
haaho heefo |
hapo chini |
-hosya |
-poozesha |
-humbusya |
-nyamazisha |
iisenga, masenga |
pori, mapori |
-kaatika |
-alika |
-kobhola |
-weza, -shinda |
-komenkanyia |
-kusanya |
-legha musagha |
-kwepa upepo ili wanyama wasikusikie harufu |
-lemba |
-danganya |
-lomba |
-ambia |
mpija |
fedha |
mpunda |
sifa |
mubheebhe, mibheebhe |
maruerue, shauku |
mubhwibhwi |
mburuzo |
Mughwe, Bhaghwe |
mtu/watu wa “Bhughwe (Bugwe)” |
mukuli |
kivuli kinachotokea kwa kile kitu ulichoua |
mulambo, milambo |
mzoga, mizoga |
Mutangala |
mganga anayejua madawa |
ngooho |
bunduki |
nsala |
kucha |
-sanga |
-kuta |
-seeha |
-somba |
sibhambila, fibhambila |
uvimbe wa tumbo la mzoga |
sifunfwe, fifunfwe |
aina ya mti |
-silika |
-zindika |
-sonsya |
-toa zawadi kwa mtu mkubwa |
-teleka matako |
-tenga matako |
-tipukanyia |
-shtukiza |
-tubhula |
-toboa |
-tunduula |
-tibia kwa kutoa mkosi au kitu kibaya mwilini |
|
|
Nsoko / Sokwe-mtu
|
Liibhugha / Mrarusanda
|
Nsofu / Tembo
|
Tutwitwi / Jiwe-mkunguru
|
|
|
Masiina ghaa manywele kuKabhende /Majina ya wanyama wa Kabhende
|
iibhalabhala |
kanu-mondo |
ngili |
ngiri |
iibhinga |
mbwa-mwitu |
ngufu |
kiboko |
iijanda |
tumbili, ngedere |
nguje |
nyani |
iikala |
nguchiro |
ngulubhe |
nguruwe-pori |
iitana |
fisi |
ngwe |
chui |
kakinda |
mbuzi-mawe |
nimba |
pofu |
kakisi |
kongoni |
nkima |
kima |
kalulu |
sungura |
nkonsi |
konzi |
kambulunga |
digidigi mwekundu |
nkolongo |
korongo |
kamung’anya |
komba |
nkonda |
fisi-maji |
kape |
digidigi mweusi |
nkumpa |
kuro |
kafuupe |
popo |
nsensi |
ndezi |
kasya |
nsya |
nsimba |
simba |
katyentye |
kitwitwi |
nsobhe |
nzobe |
katwitwi |
jiwe-mkunguru |
nsofu |
tembo |
libhugha |
mrarusanda |
nsoko |
sokwe-mtu |
likijanga |
fungo |
nsuuja |
mbawala |
limbwe |
mbweha |
nswala |
swala |
linkakakubhona |
kakakuona |
ntandala |
tandala |
mbeegha |
pundamilia |
ntwigha |
twiga |
mbogho |
nyati |
nungwa |
nungunungu |
monge |
nyamera |
nyagha |
mhanga |
mpalapala |
palahala |
sibhuli |
nyegere |
mpimbi |
pimbi |
simbulwi |
kimburu |
|
|
Copyright 2016 (c) Yuko ABE, All rights reserved. |