This site offers materials from Bende, Katavi Region, Tanzania
IRC & LingDy 2 ILCAA, Tokyo University of Foreign Studies

Unit 8

Suula jya munaane

Monga ghwa Katuma /Mto wa Katuma

Monga ghwa Katuma ni monga mukulu nkana. Bhantu bhengi nkana bhekeele bhakungiile ghoogho mongae. Bhantu bhengi bhakooghukolela milimo mingi nkana.

Bhakeema bhakoohalamuka mulaabho, bhaaja mukataha mansi ghaa kunywa. Mumasyubha kubha ghwajako kumonga uloosangako bhantu bhengi nkana. Kilo ogho na mulimo ghwa kumwaje. Bhatwana bhalikunyaagha, bhandi bhalikukansa, bhandi bhalikugholelela bhusitaani. Yaani kilo ogho no mulimo ghwaje.

Kubha syafike nsa sya mugholo, bhaataha mansi uloobhasanga, bheekutaha mansi ghaa kunyaagha. Bhandi bhalikulobha masembe ne nsonfi.

Bhatunga-ng’ombe na agho bhateghemeele ghoogho mongae kunywesya fitungwa fyabho. Kumwi na bhaahita-nsila bhakoohita bhaanywa mansi moomoe.

Ghooghu monga ni mukulu teghukookama, aajeehi. Kusogho ne sihwa ghwene tu kujelae. Kubha kwafika kusogho, mansi ghakoofula. Yaani monga ghukoobhumbika nkana. Kubha jyaghwe nfula kutunde, kundi monga ghwabhumbika. Kubha syafike esihwa, ghukoohooka mansi ghaaseeha. Kubha mansi ghaaseeha, kundi bhantu bhaaja kulima fya kulima moomo mwikata lya ghoogho monga. Bhaalima kabhenga, mabhotebhote, fisaka fya sihwa ne findi fingi. Kila muntu ne mbuto jyoghaateha kulima.

Kwa hiyo milimo jya ghooghu monga ni mingi. Tyonakobhola kujitenda jyonse. Ghwajihwa, aajeehi. Tu kubha jyoghwakobhola kutenda jyoghwatenda kobhe jyeji jyonaantenda.

Mto wa Katuma ni mto mkubwa sana. Watu wengi sana wamekaa wanaangalia mto huu. Wanafanyia kazi nyingi sana kutokana na mto huu.
Wanawake wakiamka asubuhi wanakwenda kuteka maji ya kunywa. Mchana kama ukienda huko mtoni utakuta watu wengi sana. Kila mtu na kazi yake. Watoto wanaoga, wengine wanafua, wengine wanamwagilia bustani. Yaani kila mtu ana kazi yake.
Kama zikifika saa za jioni, wateka maji utawakuta wanateka maji ya kuoga. Wengine wanavua samaki na kambare.
Wafuga ng’ombe nao wanategemea mto huo kunywesha mifugo yao. Wapita njia pia hunywa maji hapo.
Mto huu ni mkubwa huwa haukauki. Masika na kiangazi yenyewe unatembea tu. Kama ikifika masika maji huwa mengi. Yaani mto unajaa sana. Kama ikipiga mvua huko juu mto unajaa. Kama kikifika kiangazi, huwa unapungua maji, yanakuwa machache. Kama maji yakipungua watu wanaanza kulima humo mwenye bonde la mto huo. Wanalima maharagwe, mchicha, mahindi ya kiangazi na vitu vingi. Kila mtu mbegu anayopenda kulima.
Kwa hiyo kazi za mto huu ni nyingi. Huwezi kuzisema zote ukamaliza, hapana. Ila utakazoweza kusema ndiyo utasema kama hizi nilizosema.

Maghambo mahya /Msamiati

mukeema, bhakeema	mwanamke, wanawake
-bhumbika monga	-jaa mto
-gholelela mansi	-mwagilia maji
iikata, makata	bonde, mabonde
iisembe, masembe	samaki
iisyubha, masyubha	jua, mchana
-kansa	-fua
kusogho	masika
kutunde	juu ya mto au njia
kwifo	chini
-lima	-lima
-lobha / -nyahula masembe	-vua samaki
mansi ghaa kunywa	maji ya kunywa
mbuto	mbegu
monga, myonga	mto, mito
mugholo	jioni
nsonfi	kambare
-nyaagha	-oga
-seeha	-pungua
sihwa	kiangazi
-sunga	-ogelea
-taha (mansi)	-chota/-teka maji
-tunga	-chunga